Schrijf je in voor de nieuwsbrief
De Kikkoman fabriek in Nederland steunt Museum Rembrandthuis nu al ruim 25 jaar. Dit vanwege de bijzondere band die Rembrandt had met Japan.
“Voor veel mensen is de liefde van Rembrandt voor Japan een verrassing, maar wie het Rembrandthuis bezoekt, zal snel zien hoeveel verbindingen er zijn. Kikkoman is een zeer gewaardeerde partner bij wie het vakmanschap hoog in het vaandel staat, zij helpen ons het vakmanschap van Rembrandt toegankelijk te maken voor iedereen.”
Milou Halbesma
Directeur
Rembrandt was niet alleen kunstenaar maar ook een verwoed verzamelaar. Die passie vloeide voort uit zijn nieuwsgierigheid naar de wereld om hem heen, zowel dichtbij als ver weg. De buurt waarin hij woonde was rijk aan bewoners uit verschillende windstreken. Velen hadden als economische, religieuze of politieke vluchtelingen in Amsterdam een veilige thuishaven gevonden. Zo had Rembrandt dichtbij toegang tot een verscheidenheid aan mensen en culturen. Daarnaast speelde ook zijn eigen omvangrijke kunstverzameling – die hij gedurende zijn leven opbouwde – een grote rol. Rembrandt reisde, voor zover bekend, niet naar andere landen. In plaats daarvan haalde hij de wereld in huis, door grote aantallen schelpen, koralen en opgezette dieren, maar ook kunst- en gebruiksvoorwerpen uit verre landen en culturen te kopen.
Dat hij een omvangrijke collectie rariteiten en kunstobjecten bezat, weten we omdat Rembrandt in de zomer van 1656 zijn bezittingen moest laten vastleggen. Deze inventarisatie vond plaats in verband met een faillissement waar hij op afstevende. Een medewerker van het stadhuis liep twee dagen lang met de kunstenaar door het pand aan de Breestraat, en samen legden zij vast welke objecten in huis aanwezig waren. Ook de ‘kunstcaemer’ werd daarbij systematisch geïnventariseerd. Deze kamer bevond zich in het achterhuis, op de eerste etage. De boedellijst – die nog altijd wordt bewaard in het Amsterdamse Stadsarchief – maakt duidelijk dat Rembrandt dit omvangrijke vertrek in het monumentale pand ingericht had als een soortement museum. Een indrukwekkende plek om gasten en vrienden mee naar toe te nemen. Maar vooral ook om zelf inspiratie op te doen voor eigen werk.
Sinds 1999 heeft Museum Het Rembrandthuis het voormalige woonhuis van Rembrandt heringericht op basis van de boedelinventaris en aanvullende bronnen. Naast het schildersatelier behoort de kunstkamer tot de meest aansprekende vertrekken. In de opstelling is gepoogd een zo volledig mogelijk beeld te geven van Rembrandts verzameling (afb. 1). Echter een specifiek object met een bijzonder verhaal ontbrak: ‘een Japanse hellemet’ zoals deze in de boedellijst wordt omschreven (afb. 2). Tot voor kort, want het museum heeft een exemplaar kunnen aankopen en deze helm is voortaan te zien in de permanente opstelling.
Het vinden van een passend exemplaar vereiste enig speurwerk. Japanse helmen komen immers voor in vele soorten en maten. Maar om tot een juiste keuze te komen was er in dit geval, behalve de beschrijving in de inventaris, nog een bron waarop we konden varen: een visuele weergave van Rembrandts helm. Op een tekening door Rembrandt van de oudtestamentische moordscène, is – wanneer we het blad een kwartslag draaien – een snelle schets te zien van een Japanse helm (afb. 3a en b). De tekening wordt op stilistische gronden gedateerd rond de jaren van Rembrandts faillissement. Vermoedelijk legde Rembrandt de vorm van zijn helm in de gauwigheid vast op deze compositieoefening, voor hij afstand moest doen van het bijzondere object.
Bas Verberk (conservator van de Japanse collectie in het Museum für Ostasiatische Kunst te Keulen) herkende in de schets een kabuto (helm) van het zunari-type. Dit was een relatief eenvoudig te vervaardigen type helm dat vooral in de zestiende eeuw in Japan tijdens gevechten werd gedragen door samurai (Japanse krijgers). Luc Taelman, verzamelaar en President of the Western Branch of the Japanese Armor Society, bleek een passend vroeg zeventiende-eeuws exemplaar te bezitten, dat hij bereid was aan het museum te verkopen (afb. 4). Het exemplaar gelijkt goed op de helm die Rembrandt gehad moet hebben. Op Rembrandt schetsje is aan de zijkant van de helm een bevestigingspunt voor een versiering getekend. Een dergelijk detail – dat maar zelden voorkomt op helmen, helemaal bij zulke oude exemplaren – is ook te zien op deze helm.
Met deze aankoop kan het museum een bijzonder onderdeel van Rembrandts verzameling zichtbaar maken voor het publiek. Maar de betekenis van deze helm gaat verder dan het object zelf. Want Rembrandt was ook geïnteresseerd in andere producten uit Japan. Vanaf het jaar 1647 is hij bij het afdrukken van zijn etsen intensief gebruik gaan maken van Japans papier. Blijkbaar had Rembrandt toen de hand weten te leggen op een hoeveelheid vellen gampi. Dit bijzondere papier met een gelige kleur en een glanzende kwaliteit gaf de prenten een bijzonder artistiek en exclusief karakter (afb. 5a en b). De afdrukken op washi (Japans papier) moeten dan ook als ‘exotische’ luxe-edities hebben gegolden. Dat het papier ook in Rembrandts ogen een speciale kwaliteit meegaf aan de prenten blijkt uit het feit dat hij een geëtst portretje van zijn zoon Titus – een dierbare voorstelling die waarschijnlijk alleen in bezit raakte van naasten van Rembrandt – uitsluitend op gampi afdrukte.
Maar er is meer. Onder Rembrandts vroege opdrachtgevers en verzamelaars was een hooggeplaatste VOC-officialdie in Japan had gediend: Jacques Specx (1585-1652). Hij was aan het begin van de zeventiende eeuw een van de oprichters geweest van de Hollandse handelspost in Hirado (Kyushu, Japan). Hij had reizen gemaakt door het land om de Japanse shogun (militaire opperleider van Japan) te bezoeken, en hij kreeg zelfs een dochter met een Japanse vrouw. In de jaren waarin Rembrandt contact met Specx had kocht hij belangrijke historiestukken van de kunstenaar. Ook gaf hij Rembrandt de opdracht huwelijksportretten te schilderen van zijn schoonzus Petronella Buys en diens echtgenoot Philips Lucasz. In diezelfde jaren verwerkte Rembrandt een volledig uitgedoste Japanse krijger in een van zijn verhalende schilderijen (afb. 6). Zag hij een dergelijk volledige samurai-uitrusting soms bij Specx thuis? En verkreeg Rembrandt zijn eigen kabuto ook via een dergelijk contact?
Rembrandt kan zijn helm ook in een van de Aziatische winkels in (de buurt van) de Amsterdamse Warmoesstraat hebben gekocht. Daar werden goederen aangeboden die via de expansieactiviteiten van de VOC naar Amsterdam waren gehaald. Bij goederen uit de bezette gebieden ging het dan vaak ook om geroofde objecten. De omstandigheden waarbinnen ons land met Japan zakendeed waren echter van een andere aard. De VOC kreeg als enige buitenlandse handelsonderneming het officiële recht van de Japanse shogun om met, en vanuit Japan te handelen. Daartoe moesten de Hollandse vreemdelingen zich wel onder strikte voorwaarden vestigen op het speciaal hiertoe aangelegde schiereilandje Deshima, voor de kust van de havenstad Nagasaki. De Hollanders mochten dat eiland in de regel niet verlaten, alleen voor een jaarlijks bezoek aan de hoofdstad Edo. En ook op de goederen die zij vanuit Japan vervoerden werd streng toezicht gehouden vanuit de Japanse autoriteiten.
Misschien kocht Rembrandt in een van die Aziatische winkeltjes ook wel een Japans cadeau voor zijn tweede liefde Hendrickje Stoffels. In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden de typisch Japanse kamerjassen (kimono) zeer populair in de Nederlanden. Speciaal voor de markt van de kou-kleumende Hollanders werden dikke winterexemplaren vervaardigd. Een informeel portret, of eigenlijk een studie in lichtval, dat Rembrandt rond 1659 van Hendrickje schilderde toont haar in zo’n winterjas (afb. 7). Ze heeft haar handen in de brede mouwen geschoven, om zich warm te houden. Een dergelijk gewaad komt weliswaar niet voor in de faillissementsboedel die enkele jaren daarvoor was opgetekend. Maar haar bezittingen waren dan ook buiten de verkopingen van Rembrandts goederen gehouden, en dus niet genoteerd noch geveild.
Tot slot is er ook een aanwijzing dat Rembrandt Japanse wapens bezat. Toneelschrijver Andries Pels beweerde in zijn Gebruik en Misbruik des Tooneels (1681) over Rembrandt dat hij ‘door de ganscha Stad op bruggen, en op hoeken, / Op Nieuwe, en Noordermarkt zeer yv’rig op ging zoeken / Harnassen, Moriljons, Japonsche Ponjerts [Japanse zwaarden], bont, / En rafelkraagen, die hy schilderachtig vond’. Om die reden hangt er ook een Japans katana zwaard in de opstelling van de kunstcaemer, vlakbij de Japanse helm.
Na ruim 350 jaar heeft Rembrandt dus niet alleen een Japanse helm terug. Het Rembrandthuis kan met deze verwerving meer verhalen duiden die schuilgaan achter zijn werk en leven, en de tijd en context waarin Rembrandt in Amsterdam woonde en werkte. Het museum bezat al belangrijke exemplaren van prenten die Rembrandt op Japans papier afdrukte, maar die kunnen vanwege hun kwetsbaarheid slechts eens in de paar jaar tijdelijk worden getoond. De verwerving van deze helm is daarom een waardevolle verrijking in de vaste presentatie.